Pomiędzy 13 a 8 tysiącami lat przed naszą erą ukształtowała się obecna powierzchnia terenu Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej, na której terenie znajduje się gmina Nowa Wieś Wielka. Wraz z ociepleniem klimatu zmieniała się i wzbogacała flora i fauna okresu polodowcowego. Następowało powolne wkraczanie lasów iglastych i wypieranie tundry. Tych czasów sięga początek istnienia Puszczy Bydgoskiej.

W 1976 r. podczas wykopalisk prowadzonych w Januszkowie odkryto jednÄ… z najwiÄ™kszych znanych w dorzeczu Odry i WisÅ‚y osad kultury komornickiej – wczesny mezolit (7-6 tys. lat p.n.e.), w postaci Å›ladów jam mieszkalnych, jam żywnoÅ›ciowych, koÅ›ci zwierzÄ…t i narzÄ™dzi kamiennych. Prace archeologiczne prowadzone w Tarkowie w 1980 r. ujawniÅ‚y aglomeracjÄ™ trzech osiedli kultury pucharów lejkowatych datowanÄ… okoÅ‚o 2600 lat p.n.e. – budownictwo mieszkalne, warsztaty obróbki kamienia oraz ceramikÄ™ z ornamentykÄ… zoomorficznÄ….

Na terenie gminy odkryto liczne świadectwa wczesnego osadnictwa (okresów schyłkowego paleolitu i neolitu) w postaci kamiennych toporków, harpunów, kościanów, liściaków, kamiennego lemiesza oraz śladów obozowiska myśliwskiego.